Suhtaudun aika varovasti soijatuotteisiin vaihtoehtona maitotuotteille. Suomessa kotimainen korkealaatuinen kaura on löytänyt tiensä nyhtökauraksi ja juuri kaurapohjaiset tuotteet ovat suosituimpia maitotuotteiden korvaajia. Toimivan reseptin löytäminen kauran hapattamiseksi kotona osoittautui silti isoksi haasteeksi. Tietoa siitä ei ole kirjallisuudessa. Tuntui, että nyt pitää löytää jotain sellaista, mikä isoilla teollisuustuottajilla on tiedossa, mutta minkä ne pitävät salaisuutenaan.
Tie vastaukseen kävi kokeilemisen kautta. Yritin alussa käyttää hyvin yksinkertaista tapaa hapattaa kaurahiutaleita lisäämällä niihin vain vettä ja hapatetta, eli muun hapatetun tuotteen lientä. Oikea käyminen ei kuitenkaan tapahtunut. Kun olin jo luovuttaa koko hommasta, muistin muita vaihtoehtoisia menetelmiä. Tiesin, että punajuurta fermentoidaan käyttäen ruisleivän palaa käymisen startterina, mutta nyt oli oikea hetki kokeilla hapanleipää jossain muualla. Niinpä kehitin tällaisen reseptin:
Ainekset:
8 dl kaurahiutaleita 2 tl hunajaa noin 7 dl lämmintä vettä pieni pala ruisleivän viipaleesta (noin 4 cm x 4cm riittää) 1,5 rkl hyvää rypsiölyä
Valmistus:
Laita hiutaleet litran lasipurkkiin ja lisää hunaja. Kaada vettä hitaasti niiden päälle ja sekoita pitkällä lusikalla niin, että kaikki hiutaleet kostuvat. Hiutaleiden päällä pitäisi olla vielä noin 1 cm vettä. Upota veteen ruisleivän pala ja sulje purkki kannella. Aseta lämpimään paikkaan kahdeksi vuorokaudeksi (noin 48 tunniksi). Jo yhden päivän jälkeen lasin läpi näkyy pieniä kuplia, jotka etsivät tietä ylöspäin.
Ruisleivän palan saa ottaa pois purkista vähän aikaisemminkin (puolentoista päivän päästä), ettei se murene sisään. Kannattaa tehdä se varovasti, ettei leivän muruja jää seokseen, ellet halua kauraan ruisleivän makua. Lisää näin saatuun fermentoituun kauraan rypsiöljy ja sekoita se massaan hyvin.
Miltä maistuu/Fiilikset:
Lopputuotteen maku ja koostumus sekä hieman beige – ei kovin valkoinen – väri eivät juuri muistuta jogurttia. Se on enemmän vain kauravälipalan näköinen. Koska vettä käytettiin mahdollisimman vähän, tuote on aika sakeaa. Kauran maku säilyy ja sen päälle tulee aika voimakas hapan maku. Öljy vähän pehmentää loppumakua. Tuote on aika mieto, mutta piristävä mielelle. Lisään siihen anista, koska se on lempimausteeni kauraan, mutta voin kuvitella, että monen suosikki kaneli maistuu yhtä hyvältä. Mauste ratkaisee lopputuloksen. Siksi haluan joskus kokeilla viherpippuria, jota lisään mielelläni melkein jokaiseen ateriaan, tai vaikkapa chiliä. Tai yhdistää ne kaikki!
Kirjoitin kesällä porkkanan hapattamisesta cashewpähkinäjogurttia ajatellen. Vihannesten fermentoinnin onnistuminen rohkaisi minua kokeilemaan fermentoida jotain muutakin. Fermentoituja viljoja, papuja ja pähkinöitä sisältäviä tuotteita löytyy myös kauppojen hyllyiltä. Ne ovat vegaanisia vaihtoehtoja hapatetuille maitotuotteille ja ympäristön sekä ilmastonmuutoksen kannalta se on oikein hyvä uutinen. Itse haluaisin ottaa askeleen eteenpäin. Näitä tuotteita pakataan kertakäyttöpakkauksiin, joiden kertyminen kauppareissulta häiritsee minua. Kyseessä on myös globaali ongelma, koska pakkausten valmistamiseen käytetään rajoitettuja luonnonvaroja. Kierrätys ei riitä ja muutenkin kierrättämisessä on isoja puutteita. Pulmaan olisi muutamakin ratkaisu. Päätin, että otan haasteen vastaan ja yritän valmistaa vegaanista ja pakkauksetonta jogurttia kotona.
Ainekset:
4,5 dl cashewpähkinöitä vettä liottamiseen 3/4 dl mietoa hapatetta, esimerkiksi hapatetun porkkanan tai kurpitsan lientä miedoilla mausteilla (ilman valkosipulia tai piparjuurta)
Valmistus:
Laita cashewpähkinät lasipurkkiin ja kaada niin paljon vettä, että se peittää ne hyvin. Laita kansi päälle. Yleensä pähkinät turpoavat 2-3 tunnissa niin, että niistä on helppo sekoittaa tehosekoittimella sileä massa. Lisää hapatetta ja sekoita vielä koko massaa hetken. Kaada seos puhtaaseen lasipurkkiin niin, että sen pinnan ja kannen väliin jää noin 1,5 cm tilaa. Aseta purkki lämpimään paikkaan. Riippuen siitä, kuinka lämpimässä purkki on ja kuinka tuore on hapate, fermentoituminen voi tapahtua jopa muutamassa tunnissa. Kun tein jogurttia ensimmäistä kertaa, laitoin purkin illalla odottamaan seuraavaa aamua. Onneksi tarkistin sen tilan ennen nukkumaan menoa. Kupliva massa kasvoi purkissa niin nopeasti, että se yritti kiivetä purkin reunan yli! Ihanaan lopputulokseen tarvitaan siis keskimäärin 4-6 tuntia.
Miltä maistuu/Fiilikset
Maku yllättää. Se on yhtä miellyttävän sileä kuin tavallisen lehmänmaitojogurtin, mutta pähkinäinen. Cashewpähkinän maku säilyy, mutta sen päälle tulee hyvin raikas hapan maku. Miedon hapatteen mausteet maistuvat myös vähän läpi. Cashewpähkinäjogurtin koostumus ja väri muistuttaa paljon maitojogurttia, mutta sen maku on todellinen elämys!
Itse tykkään eniten lisätä tähän jogurttiin marjoja, hilloa – esimerkiksi raparperihilloa – tai marjamehua ja itse tehtyä suklaakastiketta. Jogurtin voimakasta makua on hyvä tasata lisäämällä muita makuja. Tulos on silloin täydellinen.
Olen kirjoittanut tästä vähän jo aiemmin, ensimmäisessä ruoan hapattamista käsitelleessä kirjoituksessani, jonka pääaiheena oli punajuuri. Kirjoitan tähän kuitenkin fermentoinnin periaatteet, joista voi hyötyä jokaisen reseptin kohdalla ja kurkata tänne aina tarvittaessa – tulla tutustumaan fermentoinnin abc:hen.
Fermentointi tapahtuu astiassa, eli välineistä ja ilman säätelystä.
Käyminen tapahtuu parhaiten steriilissä ja hapoille neutraalissa ympäristössä, kuten lasipurkeissa tai lasitetuissa keramiikka-astioissa (saviruukuissa). Täydellinen purkki on aika korkea ja ennen kaikkea sen suuaukko on iso. Niin on helppo laittaa ainekset sisään sekä tarvittaessa murskata tai painella niitä sisällä. Lasipurkkeja saa ruokaostosten sivutuotteena ja katselen niitä usein sillä silmällä, eli onko purkki hapattamiseen sopiva. Vaikka fermentointi onnistuu myös kaupassa myytävissä muovisissa säilöntäpusseissa, niitä kannattaa välttää juuri muovin takia. Muovipäästö on nykymaailmassa iso ongelma ja lasipurkki on paljon kestävämpi vaihtoehto.
Astian pitää myös olla kannellinen. Kansi suojaa pölyltä ja hyönteisiltä, mutta ennen kaikkea se eristää ilmalta. Ilman sisäänpääsy voi pilaannuttaa ruuan. Toisaalta käymisen aikana syntyy kaasuja, jotka tarvitsevat reitin ulos. Kun käymisaika on lyhyt ja tuote syödään suhteellisen pian, riski, että sisään tuleva/kannen ja ruuan välissä oleva ilma häiritsee fermentointia, on pienempi. Fermentoinnin ajaksi kansi suljetaan melko hyvin, mutta ei täysin tiiviisti.
Paitsi ilman määrää, pitää säädellä myös valoa. Kirkas ja läpinäkyvä lasi antaa mahdollisuuden seurata prosessia ja ihailla sisältöä, mutta suora valo voi vaikuttaa fermentointiin. Täten vähän varjoisa paikka on fermentointipurkille paras.
Miten jokainen käyminen käynnistyy, eli suolasta, lämpötilasta ja (vähän) bakteereista.
Tässä sarjassa kirjoitan fermentoinnista, joka käynnistyy maitohappobakteerien avulla. Niitä on luonnossa vihanneksissa ja hedelmissä. Fermentoinnille suotuisissa olosuhteissa maitohappobakteerit muuttavat raaka-aineen hiilihydraatit hapoksi, joka toimii luontaisena säilöntäaineena. Raakojen vihannesten ja hedelmien/marjojen hiilihydraatit ovat bakteerien ruokaa. Sekin kannattaa muistaa. Toisin sanoen maitohappobakteerit tarvitsevat syötävää, ja ne saavat sitä vain raaoista aineksista. Näin ollen esimerkiksi keitettyjä vihanneksia ei voi fermentoida. Maitohappobakteerit ovat tämän aiheen keskiössä, mutta kirjoitan niistä lisää erikseen.
Fermentointiin käytetään suolaa, koska se auttaa käymisprosessia. Haitalliset bakteerit eivät kestä suolaista ympäristöä, mutta maitohappobakteereille se ei ole este ja ne viihtyvät siinä.
Suolan käyttö vaikuttaa hapattamisen menetelmiin. Voi käyttää suolalientä (suola liuotetaan veteen), jolloin esimerkiksi kokonaiset tai pilkotut vihannekset upotetaan suolaliemeen. Lähes kaikille tuttu esimerkki tästä on hapatettu kurkku: sitä voi “onkia” nesteestä. Toinen menetelmä on ripotella suolaa suoraan kuivan aineen päälle. Tähän sopivat sellaiset vihannekset, joiden silpusta, murskasta tai raasteesta suola puristaa nestettä ja neste suojaa vihanneksia ilmalta. Esimerkki tästä on hapankaali, joka silputaan ja jossa on vain vähän nestettä. Hyvin yksinkertaistaen voi sanoa, että hapattaa voi joko kurkun tai kaalin malliin. On myös olemassa tapoja tältä väliltä.
Suolaliuos tehdään suhteessa 1 ruokalusikallinen suolaa 1 litraan vettä. Ruokalusikallinen suolaa painaa noin 17 g. Suhteessa kuivaan raaka-aineeseen suolaa käytetään 0,8% – 3%, useimmiten 1,5%. Käytännössä se tarkoittaa, että yhteen kiloon ainetta tarvitaan 15 grammaa suolaa.
Vinkki 1: Mitä steriilimpi astia ja mitä paremmin pesty raaka-aine, sitä rohkeammin voi vähentää suolan määrää.
Vinkki 2: Jodi häiritsee fermentointia, eli suolan täytyy olla joditonta. Kannattaa käyttää hyvälaatuista suolaa, jossa on paljon muita mineraaleja ja hivenaineita, koska se vaikuttaa koko tuotteen laatuun. Hyvä ruoka, jonka kaikista ainesosista olemme tietoisia, on tavoitteemme, eikö vaan?
Vinkki 3: Hapatetut tuotteet sisältävät paljon suolaa. Välttääksesi liikaa suolan käyttöä kannattaa yhdistää hapatetut ja muut tuotteet aterioilla ja olla lisäämättä niihin enää suolaa.
Käyminen käynnistyy parhaiten 18 – 22 C asteen lämpötilassa. Mitä korkeampi lämpötila, sitä nopeammin prosessi käy. Juttu toimii myös toisin päin. Parhaan lämpötilan kadottaminen voi aiheuttaa fermentoinnin hidastumisen ja jopa keskeytymisen. Kotoa sopiva lämpötila löytyy esimerkiksi lämmitetyltä kylpyhuoneen lattialta tai keittiön ylimmältä hyllyltä ja talvella patterin vierestä. Tämä sääntö koskee useimmiten vihanneksia ja marjoja/hedelmiä. Koska fermentoida voi myös muuta kuin vihanneksia, sopivat lämpötilat vaihtelevat. Oikea lämpötila selviää kuitenkin resepteistä.
Hapattaminen tarkoittaa slow foodia. Mutta kuinka slow se on, eli käymisen ja tuotteen säilytysajasta.
Suotuisissa olosuhteissa fermentointi tapahtuu keskimäärin ja useimmiten 3,4 – 7 vuorokaudessa. Tämän jälkeen, eli kun fermentointi on parhaimmillaan ja tavoitettu maku on jo saatu, tuote siirretään kylmään paikkaan, jossa fermentointi pysähtyy. Avaamattomassa purkissa tuote säilyy jopa kuukausia. Kotona säilytyspaikaksi sopii jääkaappi. Aivan kuten fermentoinnin optimilämpötila voi vaihdella raaka-aineesta riippuen, niin myös fermentointiaika voi riippua tuotteesta. Se tekee tästä prosessista vielä jännittävämmän. Tervetuloa matkaan!
Fermentoinnin teoriasta, eli kemian perusteista ja siitä, miksi sitä tarvitaan nykyaikana sekä vähän sen historiasta kirjoitan erikseen.
Porkkanan hapattaminen tuli mieleeni ajatellessani cashewpähkinöiden fermentointia. Pähkinätkin voi fermentoida, mutta siihen käytetään startteria eli hapatetta. Vegaanisen ja helpon luonnollisen hapatteen saa muiden vihannesten fermentoinnissa syntyneestä liemestä. Koska pähkinöistä on tarkoitus saada miedon makuinen, jogurttimainen tuote, startteriksi sopii sellaisen hapatetun tuotteen liemi, jossa ei ole valkosipulia tai piparjuurta. Valkosipulia ja piparjuurta yhdistetään monien perinteisten hapatettujen tuotteiden kanssa. Siksi muskottikukalla ja inkiväärillä maustettu porkkana, joka ei kuulu perinteisiin hapatettuihin vihanneksiin, vaikutti sopivan hyvin tähän käyttötarkoitukseen. Muista siis säästää porkkanoiden lientä, jos haluat myös maukasta cashewpähkinäjogurttia.
Ainekset:
Vettä ja suolaa suhdessa 1 litraa vettä/1 ruokalusikkaa suolaa 800 gramma porkkanoita 1 tl muskottikukkaa 1 tl tuoretta raastettua inkivääriä (tai 1/2 kuivattua jauhettua inkivääriä)
Valmistus:
Pestyt ja kuoritut porkkanat leikkasin pitkittäissuuntaan ensin puoliksi ja puolikkaat viipaloin samaan suuntaan vielä kolmeksi palaksi. Pitkät viipaleet leikkasin taas poikki kolmeksi suikaleeksi. Näin jokaisesta porkkanasta tuli 2x3x3 suikaletta.
Suikaleet mahtuivat 1 litran lasipurkkiin, johon jäi vielä tilaa. Lisäsin mausteet ja suolalientä ja suljin purkin, mutta en tiiviisti, sillä kehittyvät ilmakuplat tarvitsevat reitin ulos purkista. Kesällä käymiseen sopiva lämpötila, eli 20-30 astetta, löytyi keittiön ylimmäiseltä hyllyltä ja sijoitin purkin sinne.
Miltä maistuu ?/ Fiilikset
Kolmen päivän päästä avatusta purkista nousi ensimmäisenä porkkanan tuoksu. Tuoreen porkkanan maku säilyi myös hapatetussa tuotteessa. Muuten maku oli suolainen, vähän hapan ja muskottikukka sekä inkivääri tulivat hyvin läpi. Joukkoon voisi lisätä myös valkopippuria, joka kuuluu porkkanalaatikon mausteisiin muskottipähkinän ja inkiväärin ohella.
Kolme päivää on käymisen minimiaika. Kiehtovia kuplia on noussut runsaasti, mikä on fermentoitumisen merkki. Vielä 1-2 päivää lisää käytyään porkkanat saattaisivat olla pehmeämpiä. Hapatettu porkkana sopii hyvin salaatteihin ja leivän päälle. Ensi kokemus ei ollut ihanainen, mutta silti hyvä. Kurkotan purkkia usein jääkaapista voileipiä tai salaattia valmistaessani. Se on helppo tapa lisätä porkkanaa päivittäiseen dieettiin ja raikas, hapan maku tekee hyvää mielellekin.
Cashewpähkinöitä on jo ruokakaapissani ja seuraavassa kirjauksessa kirjoitan, miten niistä fermentoidaan vegaanista jogurttia.
Löysin talvella marketin hyllyltä alennuksessa olevan perinteisen kurkunsäilöntäseoksen. Tuntui epäkäytännölliseltä ostaa kesä- ja syysvihanneksen säilömiseen tarkoitettu tuote keskellä talvea. Koen kuitenkin hävikkiruoan oston lähes aina ekoteoksi, joten ostin tuotteen tälläkin kertaa. Pakkauksen `parasta ennen` -päivämäärän mukaan se on käyttökelpoinen ensi vuoden kesään asti. Tiedän myös, että sesonkiruuan seuraaminen saattaa olla haastavaa tavallisessa ruokakaupassa käyville, kun avomaankurkkua ja kesäkurpitsaa löytyy ympäri vuoden, samoin kuin jopa toiselta puolen maailmaa tuotuja hedelmiä ja muita vihanneksia. Puolassa, missä tuoreiden vihannesten myynti torilla on yleistä, kurkkuja ostettiin säilöttäväksi syksyisin.
Seoksen käyttäminen alkuperäiseen tarkoitukseen eli kurkun säilöntään tuntui minusta kuitenkin tylsältä. Yritin lähestyä aihetta vapaasti ja olla pikkuisen luovempi. Luova asenne tuo usein kaivattua vaihtelua. Se auttaa myös hävikkiruoan syntymisen vähentämisessä, kun (melkein) mille vain ruualle löytyy käyttöä. Vaihtelu oli minulle hyvin tervetullutta, koska perinteiseen puolalaiseen keittiöön kuuluva hapatettu kurkku on varsin tuttu tuote. Sitäkin yritän fermentoida joskus Suomessa, mutten juuri nyt. Päätin, että kokeilen kesäkurpitsan käymistä ostokseni avulla ja niin haastan myös omia tottumuksiani.
Valmistus:
Kesäkurpitsa on hyvin pehmeä ja siksi herkkä vihannes. Sitä voi fermentoida eri tavoin – leikkaamalla eri muotoisiksi viipaleiksi/paloiksi sekä yhdistämällä muiden vihannesten ja erilaisten mausteiden kera. Yksi vaihtoehto on sen fermentointi samalla tavalla kun kurkun, ja tällä kertaa ryhdyin valmistamaan kesäkurpitsaa juuri sillä tavoin.
Kesäkurpitsa on kurkkua huomattavasti suurempi. Koska en halunnut käyttää kokeiluun enempää kuin yhden kesäkurpitsan, leikkasin sen mahdollisimman isoiksi paloiksi, jotka kuitenkin mahtuisivat purkkiin.
Ainekset:
Vesi ja suola suhdessa 1 litra vettä/ 1 ruokalusikka suolaa 1 aika iso kesäkurpitsa 1-2 laakerinlehteä tai kaffirlimen lehteä
ja 1,5 rkl perinteistä kurkunsäilöntäseosta tai: 6-7 maustepippuria 1 teelusikallinen sinapinsiemeniä 1 valkosipulinkynsi 1 viipale tuoretta piparjuurta 1 ruokalusikallinen suolaa
Varaa fermentointia varten riittävän iso, steriili lasipurkki. Käymisen periaatteena on kaataa suolaista vettä vihannesten päälle suhteessa 1 litra vettä/ 1 ruokalusikallinen suolaa. Tähän lisätään mausteita ja kokonainen valkosipulinkynsi. Purkki suljetaan hyvin. Keväällä, kun patterit ovat pois päältä, laitan purkin keittiön ylimmälle hyllylle. Kolmen-neljän päivän jälkeen kesäkurpitsan väri muuttuu kellertävän vihreäksi ja neste purkissa muuttuu vähän sameaksi. Ihania kuplia nousee runsaasti. Ne ovat merkkejä hyvin edenneestä prosessista. Kun purkin avaa, vastaan tulvii tuoreen hapan tuoksu.
Miltä maistuu?/ Fiilikset
Tuntuu, että kesäkurpitsaan imeytyy mausteiden maku aika voimakkaasti. Maku on tuoreen hapaamainen ja vähän suolainen. Se on myös mukavasti pikkusen rapea ja sen voi yhdistää hyvin salaattiin, johon laitetaan hieman makean makuisia vihanneksia, kuten varhaiskaalia, porkkanaa, kurkkua ja tasaantua maun lisäämällä tuliset vihannekset tai mausteet.
Keittiöni ylimmältä hyllyltä löytyy nyt jo fermentoinnissa olevan porkkanan lasipurkki. Siitä kirjoitan seuraavaan blogini kirjoitukseen.
Przepis ten przeleżał jak dobry zaczyn na chleb cztery lata. Pisałam go wczesną wiosną 2016 roku, gdy blog w obecnej formie jeszcze nie istniał. Wierzyłam, że pewnego dnia umieszczę go na swoim blogu. Sądzę, że teraz jest dobry moment. Przepis ciągle jest świeży, choć opowiada o początkach mej już dość długiej przygody z pieczeniem własnego chleba. Zapraszam!
Gdy koleżanka zaproponowała wspólne upieczenie chleba wydało się mi to tak abstrakcyjnym – dalekim od rutyny odwiedzin w piekarni czy supermarkecie przedsięwzięciem, że nie mogłam odmówić. Miałyśmy na upieczenie chleba ledwie jeden wieczór, więc chleb musiał być na drożdżach i z polskiego – na szybko znalezionego przepisu. Wypiek udał się i smakował zupełnie inaczej niż gotowe pieczywo, co zachęciło do następnego kroku, jakim było znalezienie przepisu na chleb, ale tym razem na zakwasie.
A zatem najpierw zakwas. Przepis na niego sprawdził się świetnie. Wyzwaniem okazało się jednak znalezienie receptury na chleb, spełniającej moje proste kryteria – chleb w 100 % na mące razowej żytniej. Postanowiłam wypróbować dostępny przepis z użyciem mąki nierazowej i nie poddawałam się, póki za trzecim razem, po próbach i błędach w końcu nie uzyskałam pożądanego efektu. I nagle uświadomiłam sobie – ojczyzną chleba żytniego jest Finlandia, więc czemu nie sięgnąć do źródeł?
Oddałam się temu z niezaskakującą chyba nikogo z mych bliskich pasją. Oglądałam dostępne filmiki i przeglądałam blogi. Spędziłam długie godziny, by przestudiować możliwie jak najwięcej i znaleźć najlepszy przepis. Za wiodący uznałam w końcu przepis na The ruisleipä, wyczuwając, że takie nazwanie to wyraz największego fińskiego szacunku do własnego dobra narodowego! W końcu wykorzystanie wskazówek z różnych stron zaczęło chronić mnie przed popełnianiem kolejnych błędów i otrzymałam własny przepis. Własnoręcznie przygotowane codzienne pożywienie zupełnie od początku zaczęło sprawiać nie znaną wcześniej, niezwykłą radość.
Co potrzeba: słoik szklany -litrowy na zakwas, duża miska metalowa do wyrabiania ciasta – wysoka – najlepiej węższa u dołu i stopniowo poszerzająca się ku górze, sztywna ściereczka do nakrycia miski, najlepiej drewniana łopatka do mieszania ciasta, płaski średnio szeroki nóż, miarka litrowa do obliczania objętości wody i mąki, dodatkowe żaroodporne naczynie na wodę, wyjaśni się wkrótce po co.
Zasada pierwsza: Chleb na zakwasie to zdecydowanie slow food – jego przygotowanie wymaga systematyczności i cierpliwości- szczególnie na początku.
Zasada druga: Najtrudniejszy jest początek. Pierwszy chleb przygotowuje się wyłącznie na zakwasie, przy każdym następnym mamy już gotowy zaczyn. Każdy następny chleb wyrasta szybciej i najpewniej będzie też smaczniejszy. Pierwsze trzy mają prawo się nam nie udać, ale zasada ćwiczenie czyni mistrza tu też działa. Pieczenie następnych będzie też łatwiejsze i szybsze.
Zasada trzecia: Ciasto na chleb nie przypomina ciasta na drożdżówkę, czy bułeczki. Nie może być zbyt gęste i sztywne, generalnie im rzadsze, tym lepsze, a jednocześnie musi dać się formować.
Pierwszy chleb
Zakwas:
Pierwszego
dnia rano 3/4 dl (3 łyżki) mąki żytniej razowej mieszamy w słoju z taką samą
objętością ciepłej wody i odstawiamy w ciepłe miejsce. Przykrywamy na przykład
ręcznikiem papierowym. Wieczorem doglądamy- czy pojawiły się bąbelki, czy nie
wysechł i mieszamy. Zakwas lubi naszą uwagę.
To
samo robimy przez kolejne 3-5 dni – rano dodajemy mąki i wody, mieszamy,
wieczorem doglądamy.
W
kolejnych dniach wystarczy dodać znacznie mniej mąki – czyli 1/4 dl, ale wtedy
nieco więcej wody – do 2/4dl. Dodatkowo nie zaszkodzi 1 łyżeczka prawdziwego
miodu dodana pierwszego i ostatniego dnia, choć sama długo nie dodawałam już
niczego.
Już
na drugi dzień powinny pojawić się bąbelki – oznaki życia zakwasu – działania
bakterii.
Wskazówki:Im temperatura bliższa 30 stopni, idealnej dla powstania zakwasu, tym szybciej się tworzy. Zimą doskonałym dla niego jest cieplutki kaloryfer.
Wskazówka specjalna. Robiąc zakwas oprócz mąki można dodać pokruszone pół kromki innego dobrego chleba żytniego ( już na dalszym etapie- czyli przy kolejnym pieczeniu dodałam fińskiego chleba żytniego, przemycając tym samym odrobinę jego smaku do mego wypieku!).
Gotowy
zakwas da się przechować w lodówce – wytrzymuje do tygodnia, a wyciągnięty na
nowo da się ożywić w ciągu jednodniowego
rutynowego dokarmienia mąką i wodą.
Wymieszać składniki w misie trzepaczką. Gęstość ciasta da się porównać do gęstości fińskiego viili – produktu mlecznego podobnego do kefiru, ale o jednolitej konsystencji i nieco sztywniejszego od niego. Odstawić na noc w ciepłe miejsce. Tak otrzymujemy wstępne ciasto.
7-dmy dzień
1 litr mąki
1 łyżka soli – najlepiej kamiennej lub morskiej, generalnie grubej i pełnej minerałów, choć można dać każdą.
Teraz
praca polega na wymieszaniu i wyrobieniu ciasta. Robi się to wygodnie drewnianą
łopatką (zwykła łyżka jest za krótka). Mieszamy powyższe suche składniki z
wstępnym ciastem. Podczas wyrabiania ciasto nabiera gęstości, jest w stanie
oderwać się nieco od łopatki. Nie żałuję na to dobrych pięciu minut.
Zasada czwarta: Chleb pieczemy w piecu elektrycznym lub gazowym w ceramicznym naczyniu żaroodpornym lub formujemy z niego bochenek – okrągły bądź podłużny. Pomimo tego, że używamy dokładnie tego samego ciasta otrzymujemy dwa różne, wyczuwalnie różniące się smakiem wypieki. Wypróbowałam pieczenie w metalowej formie i efekt był najmniej zadowalający. Ciasto nagrzało się nierówno od metalu i równie nierówno upiekło, było też najmniej smaczne. Generalnie- nie polecam.
Chleb w formie – Ceramiczne naczynie smarujemy oliwą bądź innym nierafinowanym olejem, doskonale nadaje się do tego rzepakowy. Przekładamy wyrobione ciasto do naczynia napełniając je do połowy wysokości. Odstawiamy w ciepłe miejsce aż ciasto podwoi swą objętość.
Bochenek – wyrobione ciasto w misie odstawiamy w ciepłe miejsce i gdy podwoi swą objętość wyrzucamy na posypaną mąką stolnicę, jeśli jest go dużo dzielimy na dwie, trzy części. Otaczamy mąką i formujemy podrzucając lekko jakby piłeczką i przytrzymując w rękach, następnie toczymy po stolnicy jakby stożek, stawiamy stożek na podstawie, przenosimy na wyłożoną papierem do pieczenia blachę i lekko spłaszczamy stożek by przypominał okrągły bochenek.
Uwaga – niewielką część wyrośniętego ciasta przekładamy do małego naczynia, otaczamy mąką i wstawiamy do lodówki. To jest nasz zaczyn! Im grubiej otoczony pierzynką z mąki tym dłużej wytrzyma przechowywanie, czyli nawet do miesiąca.
Niezależnie
od tego jaką metodę pieczenia zastosujemy przed włożeniem do piekarnika
nakłówamy powierzchnie bochenków widelcem. Ciasto żytnie ma tendencję do
wysychania, dlatego nie udawało się mi początkowo, zwłaszcza z pierwszego
polskiego przepisu. Nakłówanie ma przed tym uchronić. Oprócz tego konieczne
jest wstawienie do piekarnika miseczki żaroodpornej z wodą. Parująca stale woda
będzie nawilżać ciasto. Jest to znacznie wygodniejsze niż otwieranie piekarnika
i spryskiwanie powierzchni chleba wodą. Wysuszenie grozi szczególnie przy
termoobiegu, a ja nie mam opcji wyłączenia go w moim piekarniku.
Chleb
wstawiamy do bardzo nagrzanego piekarnika – do 250 stopni na 30 minut. Po pół
godzinie zmniejszamy temperaturę do 180 stopni i pieczemy dalej jeszcze 30-40
minut. Upieczony chleb ostukany od spodu wydaje głuchy dźwięk. Po wyciągnięciu
z piekarnika przykrywam ściereczką, by zachował wilgotność i świeżość na
dłużej.
Pieczenie po raz drugi (z użyciem zaczynu)
Wieczorem wyciągamy zaczyn z lodówki. Trzepaczką mieszamy w misie zaczyn (zwykle wielkości dużej kopiatej łyżki – ok. 1/2 dl), 1 litr ciepłej wody i 6dl mąki oczywiście żytniej. Odstawiamy w cieplutkie miejsce.
Na drugi dzień rano: 1 litr mąki i łyżkę soli dodajemy do otrzymanego przez noc ciasta wstępnego i postępujemy tak samo, jak przy wypieku po raz pierwszy.
Długo
oprócz zaczynu dodawałam jeszcze zakwasu (do 3, 4 dl), nie ufając mocy samego
zaczynu.
Chleb wyrastał błyskawicznie, śmiałam się, że jak na drożdżach i po jakimś czasie przekonałam się, że użycie wyłącznie zaczynu zupełnie wystarcza. Na tempo wyrastania będzie miała wpływ temperatura. Przed nami wiosna – więc czas gdy wyłącza się kaloryfery, a słońce nie grzeje jeszcze mocno. To będzie wyzwanie, któremu także zamierzam sprostać.
Olen kasvanut maassa, missä perinteisten aterioiden hallitseva maku on hapan. Happaman makuisia on perinteiset keitot ja hapatettujen vihannesten maku tietysti on myös hapan. Oikeastaan happaman makuinen kaali tai kurkku ei ole hapatettu lisäämällä siihen hapatetta, mutta täysin luonnollisen käymisprosessin läpi käynyt ruoka. Lapsena äitini ehdotuksesta join punaista nestettä, joka tuli punajuurten fermentoinnissa ja sen hieman kirpeä ja voimakkaasti hapan maku ei ollut varsinaisesti lempijuoma lapselle. Oli sentään hauska, kun oli vaikea välttää punaisia viiksiä, jotka jäivät juomisen jälkeen suun yli ja todistuksena siihen, että mehu oli juotu. Äitini tiesi vain, että se punajuurten käymisprosessissa syntynyt neste on todellinen terveyden lähde.
Käyminen tapahtuu maitohappobakteerien avulla. Ne kuuluvat Lactobacillus ryhmään. Niitä kutsutaan probioottisiksi bakteereiksi, jotka tekevät hyvää suolistollemme ja auttavat lisäämään elimistölle vastustuskykyä. Maitohappobakteerien ympäristössä haitalliset bakteerit eivät pysty toimimaan ja ruoka säilyy pitkään. Hyvä uutinen on myös se, että fermentoiduilla punajuurilla on vähemmän kaloreita kuin tuoreissa ja tämän lisäksi ravintoaineet säilyvät jopa parempana. Juuresta irtoava neste sisältää paljon rautaa. Sanotaan, että punaviini on hyvä raudan lähde. Nyt aikuisena voisin hörppiä lasillisen fermentoitua punajuuren mehua niin kuin huippu hyvää punaviiniä!
Tässä ruoassa on vielä yksi salaisuus, jonka työkaverini huomasi sivuvaikutuksena kun ryhtyi valmistamaan fermentoitua punajuurta rautakuurin ohella. Juotuansa fermentoitusta punajuuresta tulevaa mehua hän havainnoi energian aallon, joka auttoi jaksamaan vaikka kuinka pitkän työpäivän jälkeen. Hän ei ollut koskaan aikaisemmin huomannut, että jotain muu ruoka vaikkuttaisi oloon yhtä voimakkaasti. Niin, fermentoidun punajuuren neste toimii ihan energiajuomana.
Fermentointiprosessin käyneistä punajuurista tulee salaatille tai leivän päälle sopiva tuote sekä hapan punajuuren mehu. Valmistamiseen tarvitaan iso (1,5 litran) lasipurkki kansineen, terävä veitsi ja leikkuulauta, lasipullo ja suppilo tarvittaessa.
Ainekset:
puoli kiloa punajuurta
1-2 valkosipulinkynsiä
4 maustepippuria
5 kokonaista pippuria (mustaa tai vihreää maun mukaan)
1-2 laakerinlehti
ruokalusikallinen suolaa
puolikas hapanleivän viipale
Valmistus:
Pese hyvin tai kuori punajuuret. Leikkaa ne ohuiksi viipaleiksi tai pieniksi kuutioiksi. Muista, että niitä voi käyttää myöhemmin joko salaattiin tai ihan leivän päällä, niin muoto pitäisi olla siihen sopivaa.
Steriloi lasipurkki. Pese se ensin lämpimällä vedellä, jottei se halkea steriloinnissa. Kaada sisään kiehuvaa vettä. Muutaman minuutin jälkeen voi poistaa vettä ja laittaa pilkotut juuret sisään. Lisää mausteet ja kokonainen valkosipulinkynsi.
Mittaa 1 litraa haaleaa, siis lämmintä mutta ei kädelle polttavaa vettä ja lisää 1 ruokalusikallista suolaa. Sekoita ja kaada lasipurkkiin juureksen päälle. Käymisprosessissa on nyrkkisääntönä, että yhteen litraan vettä tulee ruokalusikallinen suolaa.
Laita nyt pinnalle hapanleipää ja kansi päälle. Maitohappobakteerien avulla käynnistetty prosessi tapahtuu ilman happea, mutta bakteerit sietävät pienen määrän sitä. Laita purkki lämpimään ja varjossa olevaan paikkaan. Minulle toimivat hyvin patterin vieressä tai lämmitetyn kylpyhuoneen lattian tai vaikkapa keittiön ylimmän hyllyn olosuhteet.
Tarkista tuoten tilaa kerran päivässä. Jo seuraavana päivänä voi huomata, että tuoksu muuttuu vähän raikkaan happamaksi. Varo, ettei pinnalla oleva leipä homehtu, se voi pilaannuttaa koko tuotteen.Hapanleipä käynnistää fermentoinnin prosessia. Voit poista sen jo kahden vuorokauden kuluessa ja lämpimässä paikassa fermentointi jatkuu.
Kolmantena päivänä fermentoitu punajuuren mehu pitäisi olla valmis juotavaksi. Pinnalle muodostuneet ihanat kuplat ovat hyvin mennyn prosessin merkki. Viileämmät olosuhteet taitavat kuitenkin hidastaa käymistä. Voit kaataa mehu taas puhtaan, steriloituun pulloon käyttämällä suppiloa ja kierrä korkki hyvin. Kylmässä paikassa ja hyvin kierretyssä astiassa mehu ja hapatetut juuret säilyvät viikkoja.
Puolassa semmoista fermentoitua mehua lisätään punajuurikeittoon sitä valmistettaessa. Sitruunamehun lisääminen pidentää tuotteen ikää, se toimii myös mausteena. Minulle maistuu hyvältä, jos joukkoon lisätään jogurttia, vaikkapa kaurajogurttia. Punajuuren viipalet voi yhdistää hyvin vihreiden lehtien kera, kuten esimerkiksi pinaatin, silmu- tai vihreän salaatin kanssa. Kannattaa olla luova, kun joka kerta voi saada vähän uutta makua lisäämällä mitä löytyy juuri tällä hetkellä jääkaapista, kuten ylimääräiset yrtit, tai ruokakaapista esimerkiksi siemenet. Itse löysin ylimääräiset kaffirlimetinlehdet ruokakaapin hyllystäni ja laitoin niitä fermentoituessa oleviin punajuuriin laakerinlehtien ohella. Hyvää tuli, niin niitäkin voi käyttää tässä prosessissa melko hyvin.
Kiitoksia Tuukka Virtaselle, joka on auttanut tekstin oikeinkirjoituksessa.
Styczeń jako miesiąc “bez kropelki” ma długą tradycję w Finlandii. Pisałam kiedyś o nim w blogu Moja Finlandia. Jedno wyzwanie jednak to najwyraźniej za mało. Od 2019 roku Finowie mogą zmierzyć się z jeszcze jednym. W tym roku to już druga edycja, jednak dopiero teraz, poruszając się w metrze na schodach ruchomych i oglądając nie dające się nie zauważyć kolorowe plakaty, dowiedziałam się o jego istnieniu. Bez wahania zapisałam się jako uczestnik, by zmierzyć się z wyzwaniem weganizmu podczas jednego miesiąca. Wahań pozbawiała informacja, że uczestnictwo w wydarzeniu do niczego nie zobowiązuje, a wszystkie oferowane przepisy i informacje – codzienny newsletter – są zupełnie bezpłatne. Zastanawiałam się tylko dlaczego mam rozpocząć przygodę z weganizmem w najmniej sprzyjających okolicznościach środka zimy.
Starając się żyć zgodnie z zasadami idei Zero Waste, zdawałam sobie sprawę z wagi ograniczenia w diecie produktów pochodzenia zwierzęcego. Wiedziałam jak jest to ważne dla mądrzejszego korzystania z zasobów ziemi. Od ponad dwudziestu lat nie jem mięsa i w Polsce wydawało się mi to znaczącym osiągnięciem. Ale nie w Finlandii. Szczególnie wśród młodych ludzi zaczęłam spotykać całkowitych veganów, a ich sposób życia prowokował mnie do odpowiedzi na pytanie o mój poziom zaangażowania w etyczne wybory żywieniowe.
Początkowo codziennie przychodzących maili z nowymi przepisami, informacjami o źródle białka i minerałów w roślinnym pożywieniu, spisem sklepów i restauracji wegańskich, historiami osób, które wybrały weganizm, informacjami o sytuacji zwierząt i mnóstwem podobnych wiadomości wyczekiwałam jak otwarcia okienka w adwentowym kalendarzu. Codziennie znajdowałam odpowiedzi na nowe pytania.
Nie oczekiwałam, że pod ich wpływem zmienię dietę na absolutnie wegańską. Zaczęłam jednak eksperymentować z niektórymi przepisami. Odkryłam i zaakceptowałam możliwość przygotowania tradycyjnych potraw bez mleka, jaj, masła czy sera. Zawsze w mojej diecie było najwięcej miejsca na rośliny, ale próbując całkowicie wyeliminować produkty odzwierzęce zaczęłam napotykać na opór. Najsilniejszym z niego było Przyzwyczajenie. Jeśli do tej pory, w poszukiwaniu zdrowia wybierałam sfermentowane mleko lub o słodkim smaku jajka, to jak mam z tego całkowicie zrezygnować? Innym powodem, dla którego pozostawałam oporna na próbę przekonania mnie, były względy kulturowe. Pewne smaki i składniki potraw kojarzą się nieodłącznie z Finlandią i jej tradycją, odzwierciedlają też sposób życia jej mieszkańców od setek lat. Inne zaś to własne skojarzenia i pamięć tego, co kiedyś smakowało mi tu najbardziej.
Współcześnie wybór jest dość duży. Można nadal uwielbiać pieczone nad ogniem kiełbaski podczas wycieczek do lasu i jeść zapiekanki z mielonego mięsa. Można też być zwolennikiem ryb, które żyją w licznych wodach Finlandii. Można tradycyjnie pić mleko do obiadu i dodawać śmietanki do wyznaczającej rytm dnia kawy. Na półkach z tradycyjnymi potrawami coraz bardziej rozpychają się jednak wegańskie wynalazki. Wytworzone na bazie owsa, bobu i grochu, quornu, soji czy białka pszenicy przypominają konsystencją, kolorem i smakiem mięso i wygodnie je zastępują. Są to w praktyce półprodukty, popakowane całkiem podobnie jak mięso, a zatem po ich użyciu zostaje w ręku karton i plastik. Półki z produktami mlecznymi ciągle są długie, ale dla sera na bazie tłuszczów roślinnych też pojawia się miejsce. Jogurt turecki, mleko czy śmietanka z użyciem owsa, soji czy kokosu albo grochu? Ich wybór także jest spory. Życie wegeterianina wydaje się znacznie łatwiejsze w Finlandii.
Z czasem przestałam nadążać za przepisami i informacjami w newsletterze, ale sięgam do nich teraz. Moją odpowiedzią na styczniowe wyzwanie jest znaczne zmniejszenie ilości produktów mlecznych, z których korzystam. Naleśniki bez jajka czy omlet z mielonej na mąkę ciecierzycy, brownie z fasoli czy lasagne z brukwi? Wiem, że smakują świetnie! Są też w stanie dostarczyć energii. Dla nie wtajemniczonych dodam, że w Finlandii brukiew jest powszechnie w sprzedaży występującym warzywem korzeniowym, ma też swoje szczególne miejsce dla przygotowania jednej z potraw wigilijnych. Kuchnia fińska ulega różnym wpływom i zmienia się ciągle. Gdy Finowie z lubością wykorzystują piekarnik na codzień, wydaje mi się, że sposób przyrządzania potraw jest tym, co zmienia się najwolniej. Za ich przykładem do tradycyjnie pieczonych potraw dorzucam nowe, już mniej tradycyjne składniki. Na szczycie własnej hierarchi żywieniowej stawiam – zużyj co masz w kuchni i na talerzu do końca! Każdy kęs jedzenia mógłby budzić wdzięczność, za jego istnienie!
Działając dla młodego stowarzyszenia jakim jest stowarzyszenie Zero Waste, można nie mieć pewności, czy jego idee o bezodpadowym świecie przebijają się przez natłok innych informacji w mediach. Moja nadzieja na to wzrasta, gdy w ogólnokrajowym radiu natrafiam na audycję, która stawia pytanie o bezodpadowy świat – czy jest to utopia? Robiąc zakupy spożywcze w sklepie wielkiej sieci handlowej, jestem niemal pewna, że tak. Pracując zaś dla jedynygo w kraju sklepu, który sprzedaje marnującą się żywność i spotykając klientów poważnie zatroskanych ilością tworzonych przez nas odpadów, jestem przekonana, że jesteśmy w pół drogi do takiego świata – w pół drogi między utopią, a realnością.
W audycji radiowej słucham krótkiego reportażu z jednego z działających w Kopenhadze sklepów Zero Waste. Dla jego założyciela i klientów sprawa jest jasna. Problem zanieczyszczenia środowiska odpadami jest naglący, a ilość zbędnych opakowań trafiających do środowiska i zatruwających je poważnie irytuje. Trud przygotowania się do zakupów, polegający na zabraniu z domu słoików, czy innych trwałych opakowań i własnej siatki, wydaje się niczym w porównaniu do konsekwencji, do jakich prowadzi nadmierny konsumpcjonizm i zgoda na dotychczasowe wzorce produkcji.
Kopenhadzkie sklepy oferują towary w taki sposób, aby klient mógł kupić taką ilość produktów, którą faktycznie potrzebuje i zużyje, tak aby zmniejszyć ryzyko marnowania żywności. Od dostawców oczekuje, że towary przybędą w paczkach nie mniejszych niż 25 kilogramowe i bez zbędnego plastiku. Kupujemy za dużo i zużywamy za szybko. Jeśli coś opłaca się kupować, to na pewno to, co trwałe.
Rozmawiam z Ooną – założycielką pierwszego sklepu Zero Waste w Helsinkach i w całej Finlandii. Jego otwarcie odbyło się w połowie grudnia minionego już roku. Wróciła do Finlandii po trzech latach mieszkania w Niemczech, gdzie spotykała się ze zdziwieniem, że tu – w północnym kraju słynącym z ekologii, takiego sklepu dotąd nie było.
Oprócz produktów spożywczych w Unit Markt, bo tak nazywa się ten sklep, można kupić także środki czystości, pewne kosmetyki oraz niezbędniki życia Zero Waste, jak na przykład trwałe butelki na wodę, czy siatki na owoce i warzywa. Sklep jest bardzo estetycznym miejscem, ze ścianami pomalowanymi w ciepłe kolory. Można tu zatrzymać się na moment dłużej, by napić się kawy i zjeść także wegańskie ciastko, jak w miłej kawiarni.
Nie potrafię ukryć wzruszenia i ekscytacji, gdy po raz pierwszy w życiu nalewam oliwy do własnej butelki ze sporego metalowego baniaka. Wcześniej w butelce kupiłam sok, teraz będzie mi służyć jako trwały pojemnik na oleje. Aby ją dobrze umyć, mogę zaopatrzyć się w sklepie w myjkę do butelek. Radość sprawia mi zmielenie do własnego słoika orzechów ziemnych na masło w maszynie, którą udostępnia sklep. Cieszę się, kupując kawę, po której zużyciu zostanie mi tylko słoik, z którym ponownie wrócę do sklepu. Czas na moment zwalnia, a zakupy przestają być nudnym zajęciem. Dają też unikalną satysfakcję. Sklep powoli powiększa swój wybór towarów i usług. Sklep Zero Waste jest punktem, który przesuwa możliwość bezodpadowego świata od utopii w stronę realności. Do rozmowy o nim i z Ooną powrócę!
Wrzesień to czas kampanii Zero Waste prowadzonej przez fińskie stowarzyszenie. Na jego zakończenie zostało przeprowadzone badanie wśród uczestników, czy kampanie dostarczyły inspiracji i czy wpłynęły na zmianę zachowań w kierunku Zero Waste.
Odpowiedzi brzmią całkiem optymistycznie. Uczestnicy badania odpowiedzieli, że był to dla nich miesiąc bez zakupów ubraniowych, zyskali podpowiedzi na temat ponownego użycia przedmiotów, nowe przepisy, wskazówki dotyczące recyclingu, czy ogólnie zmiany sposobu myślenia w odniesieniu do odpadów, a także pomysły jak zachęcić innych. Pytania dotyczyły także zmian w zwyczajach i stosowaniu nowych – trwałych zamienników przedmiotów jednorazowych.
To, co się udało jest równie ważne jak to, co nie udało się. Zacznijmy od tego, co się udało. W badaniu za najbardziej interesujące zostały uznane zdjęcia i teksty na Instagramie ilustrujące co tydzień kolejny temat – wyzwanie Zero Waste. Jako drugie w kolejności zainteresowaniem cieszyły się historie na Instagramie – my dayt oraz reklamy wydarzeń, inne wpisy w mediach społecznościowych oraz wpisy na blogu stowarzyszenia.
Zadania w ramach miesięcznego wyzwania były według respondentów odpowiednie, gdyż zawierały zarówno prostsze jak i trudniejsze i odpowiednio zróżnicowane, co pozwalało na stworzenie własnego profilu wyzwania. Udaną częścią w komunikacji o wrześniowej kampanii Zero Waste był jej wyraz wizualny, odpowiednia częstotliwość publikacji i dobrze zaplanowane, w tym samym czasie pojawiające się cotygodniowe wpisy w mediach społecznościowych.
Z pochwałą spotkały się my dayt stories na Instagramie, w których do głosu dochodziły różne osoby i opowieści, a w ich przekazie było między innymi to, że nie trzeba być idealnym, aby móc pomóc planecie.
Najmniej zainteresowania zyskały wpisy mówiące o współpracy z przedsiębiorstwami. Wielu odpowiedziało, że podczas kampanii nie dowiedziało się niczego nowego, a jedynie wzmocnienie dla już posiadanych nawyków, gdyż Zero Waste jest im dobrze znane. Z drugiej strony była komunikowana potrzeba, aby wyzwania były proste do realizacji, a trwałe zamienniki jednorazowych przedmiotów pojawiały się wyraźnie prezentowane. Zadania Zero Waste mogłyby też lepiej nawiązywać do tematów tygodnia.
Pojawił się także postulat skierowania wyzwania w przyszłym roku do osób publicznych, czy polityków. Wśród propozycji na przyszłość znalazło się wykorzystanie także innych kanałów, takich jak video czy podcast oraz bardziej konkretne wskazówki, jak realizować wyzwanie, typu “spróbuj dziś tego”.
Pamiętam czas, gdy wydawało mi się, że nie można usłyszeć w radiu żadnych wiadomości, w których chociaż raz nie pojawiłoby się słowo “tutkimus” – badanie. Dobrze przeprowadzone badanie pozwala na przemyślane i systematyczne działania. Ulegam urokowi badania skuteczności tegorocznej kampanii i mam nadzieję wykorzystać zawartą w nim inspirację w pracy stowarzyszenia w przyszłym roku.
